استفاده از گياهان براي مقاصد پزشكي به زمانهاي بسيار قديم بازميگردد. نوشتههاي بهدستآمده بر روي پاپيروس نحوة استفادة گياهان دارويي در تمدن كهن چين و مصر قديم را نشان ميدهد. بوميان افريقايي و امريكايي گياهان را در برگزاري آيين مذهبي خود بهكار ميبردند، حال آنكه تمدنهاي پيشرفتهتر خواص درماني گونههاي مختلف گياهان را شناسايي كرده بودند. محققان دريافتهاند كه تمدنهاي مختلف دنياي كهن گياهان مشابه را براي مقاصد درماني يكساني بهكار ميبردهاند.
در اوايل قرن نوزدهم، روشهاي تجزية شيميايي مواد ابداع شدند و دانشمندان شروع به خالصسازي و شناخت اجزاي مؤثر در گياهان دارويي كردند. در سالهاي بعد، داروسازان تركيبات گياهي مورد نظر خود را توليد كردند و فرآوردههاي مختلف دارويي را از گياهان ساختند. بدين ترتيب، طب گياهي بهمرور جاي خود را به داروهاي شيميايي داد.
اخيراً، سازمان بهداشت جهاني(WHO) اعلام كرده است كه در حدود 80 درصد از مردم در سراسر دنيا ـ چهار ميليارد نفر ـ بهنوعي از طب گياهي در سطح اوليه بهداشتيـ درماني استفاده ميكنند. در دو دهة اخير، در ايالات متحدة امريكا، با بالا گرفتن نارضايتي مردم از بهاي داروهاي تجويزشدة پزشكان، توجه آنان به درمانهاي طبيعي و در رأس آنها طب گياهي جلب شده است. درحالحاضر، در كشور امريكا در حدود 25 درصد از نسخههاي تجويزشده شامل حداقل يك قلم از داروهاي با منشأ گياهي است.
همچنين در كشور آلمان در حدود ششصد تا هفتصد تركيب دارويي گياهي شناخته شده است و نزديك به 70 درصد پزشكان آلماني به تجويز آنها مبادرت ميكنند. 75 درصد از مردم فرانسه، 50 درصد از مردم كانادا، 48 درصد از مردم استراليا و 40 درصد از مردم بلژيك نيز درحالحاضر از داروهاي گياهي براي درمان استفاده ميكنند.
طب گياهي بخش وسيعي از طب بومي و سنتي هر منطقه از دنيا را شامل ميشود و محور اصلي هاميوپاتي (Homeopathy) و درمانهاي طبيعي (Naturopathy) است.
سازمان بهداشت جهاني (WHO) در يكي از گزارشهاي خود اعلام كرده است كه 119 داروي شيميايي مشتقشده از گياهان وجود دارد. در حدود 74 درصد از آنان در طب جديد با همان مقاصد درماني تجويز ميشوند كه نياكان ما در هزاران سال قبل بهطور تجربي آموخته بودند. بنابراين، با وجود پيشرفتهاي فراوان طب مدرن، هنوز هم بسياري از مردم جهان براي درمان بيماريهاي خود به داروهاي گياهي رو ميآورند.
زندگي امروز ما با زندگي گذشتگانمان بسيار متفاوت است. گاه براي درمان بيماريهاي بسيار جزئي به پزشك متخصص مراجعه ميكنيم و گاه خودسرانه از داروهاي با قدرت اثر بالا و عوارض جانبي فراواني استفاده ميكنيم. برخي از اوقات، به درمان سطحي بيماري و از بين رفتن علائم ظاهري آن موقتاً بسنده ميكنيم و با قطع زودهنگام داروها، عود مجدد آن را باعث ميشويم. آنتيبيوتيكهاي كارآمد دهههاي قبل ديگر قادر به برطرف كردن عفونتهاي سادة امروز نيستند. طب مدرن بسيار پيچيده و پرهزينه است.
با گسترش فرهنگ احترام به طبيعت و گرايش مجدد مردم به روشهاي درماني ساده و طبيعي، شركتهاي داروسازي بزرگ دنيا تحقيقات علمي وسيعي را در زمينة طب گياهي انجام دادهاند. بيشك، هر دو شاخة طب قديم و طب جديد ارزش فراواني دارند و استفادة بهموقع متخصصان و صاحبنظران از هر يك از آلام و رنجهاي جسماني و رواني انسانها ميكاهد.
داروهاي گياهي، شفابخش زنان1
طب گياهي داروهاي گياهي متعددي را براي درمان بسياري از بيماريهاي زنان از جمله اختلالات قاعدگي و مشكلات ناشي از يائسگي معرفي ميكند. در طب چيني، برهم خوردن توازن انرژي اعضاي بدن بهعنوان علت اختلالات دستگاه تناسلي زنانه مورد توجه است. آنان اختلالات قاعدگي را با داروهاي تقويتكنندة كبد و مشكلات ناشي از يائسگي را با داروهاي مؤثر بر كليهها درمان ميكنند. در ادامه به برخي از بيماريهاي زنان كه با داروهاي گياهي درمان ميشوند، اشاره ميكنيم.
خونريزي زياد قاعدگي ـ گياه پاي شير (Alchmilla Vulgaris) براي منظم كردن قاعدگي مناسب است. گياه كيسة كشيش(Pastoris ـ Capsella Bursa) نيز از خونريزي زياد جلوگيري ميكند. بنابراين چاي گياه پاي شير و كيسة كشيش در درمان اين عارضه بهكار ميرود.
سندروم پيش از قاعدگي ـ حفظ آرامش، پرهيز از مواد محرك مانند كافئين و قهوه توصيه ميشود. مصرف جوشاندة سنبل ختايي (Angelica Sinensis) و گل صدتوماني (Paeonia Lactiflora)، براي درمان آشفتگيهاي روحي، زودرنجي، اشتهاي زياد و بينظميهاي گوارشي اين زمان مفيد است.
قاعدگي دردناك ـ انجام ورزشهاي سبك مانند پيادهروي در بهبود درد مؤثر است. يكي از بهترين داروهاي گياهي براي كم كردن انقباضات دردناك قاعدگي، تنطور كيالك سياه (Viburnum Pronifolivm) است.
نازايي ـ گياهان دارويي با افزايش سلامت عمومي در زنان، آمادگي لازم را براي شروع بارداري ايجاد ميكنند. البته هرگز نميتوان آن را روشي اصلي و نهايي در درمان نازايي در نظر گرفت. مصرف چاي شبدر گلقرمز (Trifolium Pratense) و گزنه (Urtica Dioica) دستگاه توليدمثل زنانه را تقويت ميكند.
يائسگي ـ گرگرفتگي، تعريق شبانه، تپش قلب، خشكي واژن، درد چشمها و آشفتگيهاي روحي از جمله مشكلات دوران يائسگي است. مصرف تركيب شاهپسند طبي (Verbena Officinalis) و بارهنگ برگپهن (Polygonum Multiflorum) در رفع علائم يائسگي مؤثر است.
كاهش ميل جنسي ـ مصرف چاي تمشك (Rubus Idaeus) و اكليل كوهي(Posmarinus Officinalis) ميل جنسي را تقويت ميكند.
عفونتهاي واژن ـ عفونت قارچي واژن شايعترين اين بيماريهاست. از علائم آن، ترشحات سفيد و احساس خارش است. گل هميشهبهار (Calendula Officinalis) ضد قارچ است و درخت كاجيبوت (Melaaeuca Alternifolia) از مؤثرترين گياهان ضد عفونيكنندة موجود است.
تهوع صبحگاهي دوران بارداري ـ تهوع و استفراغ در ابتداي بارداري شايع است و از هفتة سوم يا چهارم شروع ميشود. اين حالت معمولاً سه ماه بهطول ميانجامد و بهندرت ممكن است در تمام دوران بارداري همراه زن باردار باقي بماند. تنطورهاي سادهاي مانند تنطور بابونه(Matricaria Recutita) و تنطور زنجبيل(Zingiber Officinalis) در از بين بردن اين علائم مؤثر هستند.
ادم دوران بارداري ـ تورم قوزك پا و پفكردن صورت يا انگشتان از مشكلات شايع دوران بارداري است. نوشيدن چايهاي مدر مانند چاي كاكل ذرت (Zea Mays) و گل قاصدك (Taraxacum Officinalis) باعث دفع مايعات اضافي از بدن و رفع اين عوارض ميشود.
آمادگي براي زايمان ـ از زمانهاي قديم زنان باردار براي زايمان راحت، كاهش درد و دفع جفت از رحم از گياهان دارويي استفاده ميكردهاند. در هنگام زايمان، نوشيدن چاي سنبل باتلاقي (Stachys Betonica) و گل محمدي (Rosa Galica) مفيد است.
كمبود شير در دوران شيردهي ـ استفاده از بعضي گياهان شير مادر را افزايش ميدهد. استفاده از تنطور ميوة گياه فلفل بري Vitex Agnus Castus باعث افزايش جريان شير ميشود.
درد و خشكي نوك پستان ـ تركخوردگي و خشكي نوك پستان تغذية نوزاد با شير مادر را مختل ميكند. ناحيه را با كرم گل هميشهبهار چرب كنيد.
نكتة 1: مصرف بسياري از گياهان دارويي در دوران بارداري ممنوع است. بخصوص در سه ماهة اول بارداري هيچگونه دارويي حتي گياهي بدون مشورت پزشك متخصص نبايد استفاده شود.
نكتة 2: ذكر درمان برخي از بيماريهاي شايع زنان با داروهاي گياهي در اينجا به معناي توصيه به استفادة خودسرانه از آنها نيست. مصرف هرگونه دارو در طب گياهي نيز بايد با اطلاع و تجويز پزشك متخصص انجام شود.
طب گياهي در ايران
سه نفري آمدهاند براي تشكر، زني مسن به همراه شوهر و خواهرش. فشار خونش رسيده بود به بيستودو، آوردنش اينجا. پيرمرد عطار با جوشاندهاش او را نجات داد. فشارش پايين آمد. حالا حالش خوب شده. بيست سال است كه با داروهاي گياهي همين عطاري فشار خونش را كنترل ميكند. ميگويد: «زندگيام را مديون آقاي دكتر هستم.» پيرمرد عطار را نشان ميدهد.
مرد عطار چهلمين سال است كه در اين عطاري ـ واقع در خيابان جمهوري ـ درد مردم را درمان ميكند. خودم را معرفي ميكنم. با افتخار اجازه ميدهد حرفهايش را هرجا كه ميخواهم چاپ كنم!
روزانه چند نفر مراجعهكننده داريد؟
دو، سه نفر بيمار در طول روز بهسراغم ميآيند. در حدود چهل، پنجاه نفر هم داروي خاصي را خودشان درخواست ميكنند.
اغلب بيمارانتان در چه محدودة سني هستند؟
پير و جوان.
چگونه نوع دارو را براي هركدام از بيمارانتان تعيين ميكنيد؟
براساس تشخيص خودم.
به هركدام چه مقدار دارو ميدهيد؟
معمولاً دو مثقال.
در مورد عوارض احتمالي مصرف داروهاي گياهي به بيمارانتان تذكر ميدهيد؟
بله.
عطاري را پيش چه كسي ياد گرفتهايد؟
از گذشتگان، از پيران اين كار.
گياهان دارويي را از كجا ميآوريد؟
بعضي از اين داروها را كارخانههاي توليد داروهاي گياهي توزيع ميكنند. (بستههاي داراي نشان كارخانه و دستور مصرف را جلويم ميگذارد.) بستهبنديهاي جهاد دانشگاهي و توليدات باريج خريداران زيادي دارند.
و بقيه؟
از شهرها و روستاهاي اطراف خريداري ميكنم.
پس خودتان آنها را پرورش نميدهيد؟
نه...
*
طب گياهي در ايران سابقة ديرينه دارد. پدران ما غذاهاي خود را با زعفران خام رنگين ميكردند و با هر لقمه، سبزي تازه يا پياز خام ميخوردند. يكي از مورخان يوناني در كتاب شرح حال كوروش كبير مينويسد كه سربازان رشيد كوروش غذاهاي خود را همراه با سبزي بولاغ اوتي تناول ميكردند. آنها شجاعت و سلامتيشان را به خوردن اين سبزي نسبت ميدادند. بولاغ اوتي نوعي شاهي است شبيه به تره تيزك. اين گياه در نزديكي چشمهها و قناتها بهصورت خودرو رشد ميكند و فوايد زيادي دارد.
در فرهنگ اسلامي كشور ما بر استفاده از گياهان براي حفظ سلامتي و پيشگيري از بيماريها تأكيد شده است. امام صادقع فرموده است: «براي هرچيز زينتي است. زينت سفره سبزيجات است.» طب گياهي در ايران همقدمت با طب سنتي است. معتبرترين سند استقبال و استفادة پزشكان از اين علم كتاب قانون بوعليسيناست.
دكتر مهدي فلاح مطالعات فراواني در زمينة طب سنتي و گياهدرماني انجام داده است. دكتر فلاح دربارة تفاوت طب گياهي و طب سنتي در كشورمان توضيح ميدهد: «در طب گياهي، مواد مورد استفاده منشأ گياهي دارند ولي در طب سنتي، درمان ميتواند هم با تركيبات گياهي و هم با فرآوردههاي منشأ گرفته از مواد معدني يا حيواني انجام گيرد. طب گياهي و طب سنتي هركدام ويژگيهاي منحصربهفردي دارند كه در جاي خود استفاده ميشوند.»
هرچندكه طب گياهي براي ما و گذشتگانمان واژة غريبهاي نيست، اين علم هنوز به دانشگاههاي علوم پزشكي كشور راهي نبرده است و همچنان سينهبهسينه ميان نسلها منتقل ميشود. دكتر فلاح ميگويد: «كشور ما يكي از منابع غني گياهان دارويي است، ولي متأسفانه در هيچكدام از دانشگاههاي علوم پزشكي حتي يك واحد طب گياهي به دانشجويان تدريس نميشود. پزشكان جوان با داروهاي گياهي كاملاً بيگانهاند و در اين زمينه كمتر از بيمارانشان اطلاع دارند. فلان عطار ميداند كه گياه اسطوخودوس براي چه بيماريهايي مفيد است ولي پزشك متخصص ما حتي اسم آن را هم نشنيده است.»
بااينحال براساس آماري كه دفتر امور گل و گياهان زينتي، دارويي و قارچهاي خوراكي وزارت جهاد كشاورزي از طريق سازمان جهاد كشاورزي استانها جمعآوري كرده است، در سال 79 مجموع سطح زير كشت گياهان دارويي ايران بالغ بر 67 هزار و 475 هكتار بوده كه در حدود 32 هزار و 251 تن محصول از آنها برداشت شده است.
سارا هستم .